‘Door goede machten stil en trouw omgeven’

(door Jan Koster)

Een bekend oudjaarsgedicht : 70 jaar geleden geschreven.     

Het oudjaarsgezang ‘Uren, dagen, maanden, jaren’ is bij velen bekend. Op 19 december 1944 schrijft de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer vanuit zijn cel een oudjaarsgedicht aan zijn verloofde ; ‘Door goede machten stil en trouw omgeven’. De geschiedenis van dit bijzondere gedicht.

Op 4 februari 1906 wordt Dietrich Bonhoeffer in Breslau geboren. In de Berlijnse wijk Grunenwald groeit Dietrich op als zesde kind van acht broers en zusters. Zijn vader is professor psychiatrie en neurologie aan de Berlijnse Charité. Het gezin is hoogbegaafd. Bijna alle kinderen volgen een universitaire opleiding. Veel aandacht is er voor cultuur, literatuur en muziek. Het godsdienstige klimaat van de familie Bonhoeffer is burgerlijk-liberaal. Men bezocht bijvoorbeeld maar zelden de zondagse erediensten. Moeder leerde de kinderen bijbelverzen en kerkliederen, Dietrich gaat theologie studeren en sluit zich later aan bij de Evangelisch-Lutherse Oud Pruisische Rijkskerk. Zijn keuze voor ‘pastor’ kwam hem op spot te staan bij zijn broers. In het gezin waren andere idealen in tel.

In 1933 komt Adolf Hitler aan de macht in Duitsland. Het bericht van Hitlers machtsovername op 30 januari 1933 werd in het ouderlijk huis van Bonhoeffer met ontzetting ontvangen. Sebastian Haffner merkte eens op: ‘Hier leefde reeds voor Hitler de geest van de twintigste juli. Het waren de mensen die tegen de republiek van Weimar waren, maar ook tegen de nazi’s, ze waren tegen alle schooierigheid, ze vormden de Duitse elite.’

Bart Jan Spruyt schrijft in een bijdrage over Bonhoeffer: ‘Als maatschappelijke stand had deze elite in 1933 gefaald, de andere kant opgekeken of gedacht een kleinburgerlijke Führer wel aan de hand te kunnen nemen. Steeds meer waren ze tot de overtuiging gekomen dat het fascistische regime in strijd was met de elementaire regels van fatsoen, recht en waarheid, en dat de schending van de natuurwet (‘de blijvende wetten van het menselijke samenleven’) niet langer onweersproken en onbestreden mocht blijven. Toen ontpopten zij zich als een morele elite van mensen met ruggengraat, die roemvol sneuvelde met de mislukte aanslag van kolonel Von Stauffenberg op Hitler op 20 juli 1944.’

Dietrich Bonhoeffer trekt zich spoedig na de komst van het Nazi-bewind terug uit de kerk en sluit zich aan bij de Bekennende Kirche.

In 1939 vond Bonhoeffer aansluiting bij een geheime groep van hoge Abwehr-officieren die het Nazi-regime omver wilde werpen en vrede wilde sluiten met de geallieerden. Een van deze hoge Abwehr-officieren is kolonel Hans Oster. Op 9 mei 1940 laat hij een geheime code naar de Nederlandse Ambassade in Berlijn verzenden: ‘Morgen, bij het aanbreken van de dag.’ Op vrijdagmorgen 10 mei 1940 om 02.25 uur overschrijden de eerste Duitse soldaten de grens met Nederland.

Begin 1942 ontmoet de 36-jarige Dietrich Bonhoeffer de 18-jarige Maria von Wedemeyer. Zij is op 23 april 1924 in Pätzig geboren. In dit boerendorp beschikten de Von Wedemeyers over een landhuis. Als Pruisische landheer ontving vader Hans von Wedemeyer zijn inkomsten. Hans von Wedemeyer wordt in 1939 opgeroepen als ritmeester van de cavalerie. Hij beseft al spoedig dat deze oorlog verloren is. Toch meldt hij zich aan het front. Op 22 april sneuvelt Hans von Wedemeyer ten westen van Stalingrad.

Maria is de derde van de zeven kinderen. Haar zus Ruth-Alice von Wedemeyer huwt in 1939 met Klaus von Bismarck. Haar broer Max von Wedemeyer wordt ook opgeroepen door de Duitse Wehrmacht. Tijdens een gevecht in Rusland sneuvelt op 26 oktober 1942 de jonge Max von Wedemeyer.

In november 1942 verloofd Dietrich Bonhoeffer zich met de adellijke Maria von Wedemeyer. Op 5 april 1943 wordt Dietrich Bonhoeffer gevangengenomen en in de militaire strafinrichting Berlin-Tegel vastgezet. Er was ontdekt dat geld dat werd gebruikt om Joden te laten ontsnappen naar Zwitserland bij hem vandaan kwam. De aanklacht werd hoogverraad. Na de mislukte aanslag op Hitler, 20 juli 1944, kwam zijn betrokkenheid met hoge Abwehr-officieren aan het licht, en werd Bonhoeffer ter dood veroordeeld.

Op zondag 8 oktober 1944 wordt Dietrich Bonhoeffer overgeplaatst naar de gevreesde Gestapo-gevangenis aan de Prinz-Albrecht-Strasse in Berlijn. ‘Dit is hier de hel,’ verklaarde admiraal Canarias, op weg naar het waslokaal. Bonhoeffer omschreef de verhoren als ‘weerzinwekkend’.

Vanaf zijn gevangenneming in 1943 onderhouden de verloofden Dietrich Bonhoeffer en Maria von Wedemeyer een intieme briefwisseling. Op 19 december 1944 besluit Dietrich zijn brief aan Maria als volgt:

‘We wachten nu al bijna twee jaar op elkaar, liefste Maria. Word maar niet moedeloos! Ik ben blij dat je bij mijn ouders bent. Groet je moeder en het hele gezin van mij. Hier volgen nog een paar verzen die me de afgelopen avond invielen. Ze vormen in grote liefde de kerstgroet voor jou, onze ouders, broers en zusters.’

Door goede machten stil en trouw omgeven

beschermd, getroost, beveiligd wonderbaar,

zo wil ik deze dagen met u leven

en met u binnengaan in ’t nieuwe jaar.

Nog drukt de zware last van kwade dagen,

nog komt het oude kwellen hart en hoofd.

Voor onze opgejaagde zielen vragen

wij, Heer, het heil dat Gij ons hebt beloofd.

En zo Gij ons de bittere kelk wilt geven

vol leed, gevuld tot boven aan de rand,

dan nemen wij hem dankbaar, zonder beven,

aan uit Uw goede en getrouwe hand.

Maar wilt gij ons nog eenmaal vreugde schenken

aan deze wereld en de glans der zon,

Dan willen wij al wat voorbij is nu gedenken,

U zij ons leven, dat uit U begon,

Laat warm en stil vandaag de kaarsen branden,

Gij hebt ze in onze duisternis gebracht.

breng, als het kan, ons allen bij elkander.

Wij weten het, Uw licht schijnt in de nacht.

Als ’t diepe zwijgen ons wil gaan omringen,

laat ons toch horen, Heer, nu als voorheen,

het lofgezang, dat al Uw kind’ren zingen,

de klank van heel de wereld om ons heen.

Door goede machten wonderbaar geborgen

wachten wij rustig, wat ons lot ook zij.

God is met ons in de avond en de morgen,

en elke nieuwe dag is Hij nabij.

‘Word met ouders, broers en zusters in grote liefde en dankbaarheid gegroet. Jou omarmt, Jouw Dietrich.’

Tot de voltrekking van het vonnis wordt Dietrich in diverse gevangenissen en concentratiekampen ondergebracht, als laatste in Flossenbürg. Tijdens de laatste besprekingen in het hoofdkwartier van de Führer op 5 april 1945 beval Hitler dat Oster, Canarias en Bonhoeffer niet mochten blijven leven. Het vonnis werd pas op 9 april 1945 voltrokken. Tot het laatst toe was Bonhoeffer vervuld van de bijbelse hoop. Vlak voor zijn terechtstelling droeg hij een Engelse officier, die daar samen met hem gevangen zat, op om zijn groeten over te brengen aan de Engelse theoloog Bell: ‘die is het einde, voor mij het begin van het leven’.

Peter Zimmerling citeerde een kamparts, tien jaar na de terechtstelling van Bonhoeffer:

‘Tijdens de morgen van de betreffende dag (9 april 1945), om ongeveer 5 of 6 uur, werden de gevangenen, waaronder admiraal Canarias en kolonel Oster uit hun cellen gehaald en werd hun vonnis voorgelezen van de krijgsraad. Door de halfgeopende deur van een kamer in de barak zag ik dat, voor hij de gevangeniskleding moest uitrekken, Bonhoeffer neerknielde voor een innig gebed tot God. Zijn manier van bidden, zo vol overgave en zeker van de verhoring, van deze zo sympathieke man heeft mij diep geroerd. Ook op de plaats van de terechtstelling bad hij nog kort en besteeg toen moedig en beheerst de trap naar de galg. De dood volgde na enkele seconden. Ik heb in mijn 50-jarige praktijk als arts zelden iemand zo vol overgave aan God zien sterven.’

Het genoemde gedicht dat Bonhoeffer schreef voor zijn geliefde Maria von Wedemeyer, werd na de oorlog wereldberoemd. Het kreeg de status van een ‘Oudjaarsgedicht’. Vrijwel geen enkele Duitse theoloog is in de vorige eeuw in binnen- en buitenland door zijn leven en werk zo bekend geworden als hij. Enkele van zijn bekendste boeken zijn ‘Verzet en overgave’, ‘Navolging’ en ‘Bruidsbrieven uit de cel 1943-1945’.

In De Saambinder van 20 en 27 maart 2008 plaatst drs. P.L. Rouwendal kanttekeningen bij de theologie van Bonhoeffer (zie Digibron).

Zijn verloofde Maria komt pas in juni 1945 te weten dat Dietrich gestorven is. Later verhuisd Maria naar Amerika. Zij sterft op 16 november 1977.